JALUO dot KOM

DINDE JORATENGE

Jandiko: Mig. Ajos wuod Atiga,

Kar chakruok donjo jorachere e piny Luo lwenje nogore kendo jodongwa mathoth mane onegi. Din jorachere nokonyo ji mathoth yudo tiegruok kata kamano nobedo kaka yo mar thiro yie marwa kaka joratenge. Kaka ngero moro igoyo ni chuma idolo ka liet omiyo jogo mane ossepuonji e sikunde mag jorachere moloyo mag Misen (mission) ne wigi owil gi kit dak mar kwere kendo giyie gi rieko jarachar. Kata kamano somo bende nokelo dongruok mathoth ahinya e pinywa kik wang’i mana rachne kende.

Din mane okuongo en NOMIYA LUO CHURCH mane ochakgi Mig. John Owalo (niluonge e gwenge mang’eny ni Din joka Owalo) mane japuonj e sikund CMS kendo Jomo Kenyatta en achiel kuom jogo mane opuonjo. Owalo noweyo din jo-Ingresa (CMS) kendo nodonjo e kanyakla mar jo-Islam, mano noyudo ka en omwasi (misumba) mar tich ot e boma ma Mombasa. Nobedo ja-Islam kuom thuolo mogwarore bang’e noyudo fweny ni onego ochak din joratenge. Motelo ne mano nochako obedo ja-katholik kuom thuolo ma chwok.

Higa 1907 nowacho ayanga kaka ne Nyasaye ose birone e fweny mondo ochak din. E fwenyno noneno kitere e polo gi much Nyasaye kendo onyise ni mondo oduog opuonj din ne joratenge kendo nochako dinno ni NOMIYA LUO CHURCH .

Nochako dinno Asembo bang’e to nolandore ei Nyanza mangima. Nomedo kwedo wach kuom mer, madho ndawa, kwesi,  kod mielo thum nyaluo kaka Nyatiti, Orutu, Onanda, Ohangla kod ma moko. Mago nokwero nikech thoth ji nethoro timo timbe anjawo ka giromo kuonde math gi miel. Mak manani gigo duto to ok rach en mana kaka ng’ato okawogi. Kane Loch Nanga owinjo ni Owalo osechako din joratenge to noluonge e Baraza mondo oler tiend wach dinno malong’o. Noduokogi niya; “weyauru mondo aland din ne joratenge, an ok ayal ne jorachere ngang’”.

Higa 1927 jo-Maragol bende nochako din machielo, noluonge ni DINI YA ROHO. Yawuoyi ariyo mane ochako dini ya Roho  ne gin; Mig. Jakobo Buluku gi Mig. Daniel Sande mane oyudo koro weyo din mar America Friends Africans Mission, Kaimosi. Buluku gi Sande notemo yalo weche mag akwede mondo oketh dinde mane okelgi jowagunda. Nimar puonjgi ne opogore gi kit dak joratenge kendo ne ok gihero dongruok gi lony marwa kaka weg piny. Kendo ne gitemo loko kit dak joratenge. Kane jo-Amerka owinjo wachno ne gi bedo gi ich wang’. Kata kamano ne ok gimono yawuotwa ariyogi dhi nyime gi lando wach din joratenge, DINI YA ROHO.

Higa 1940 jabiskop (bishop) Lukas Nuhu nobedo jatend dini ya Roho e gwenge mopogore opogore. Nogero kanisni e gwenge mopogore opogore, bang’e nobedo jachung’ e kanisa ma Nairobi. Nochako otiyo kanyakla gi din mar East African Independence African Churches (AIC).

Din ma bende koro humbe landore ahinya ei Luo en Legio Maria Mane ochakgi Mig. Messia Ondeto wuod Obimo ma ja Kadibo ei Kano but Awasi. En bende noyudo fweny mondo ochak kanyakla mar din joratenge. Dinni nowuok e bad din mar Katholik nimar kit lembgi dwachalore matin. Kata kamano Legio nochak achien bang’ dinde ma aselose malo kanyo.

Mig. Alfayo Odongo (Jakawango) nochako din machielo madwa chalgi dini ya Roho, noyudo e thuolono ja-diakon Owen mar CMS oyiere mondo otem nono weche kuom dinde ma koro joratenge ne thoro chako. Noyudo fweny e dini ya Roho mane owachone ni, ` En thuolo ma koro jorarenge ikore mar bedo gi loch margi, onego dinde bende obed gi mise mar joratenge giwegi Nomedo yalo wach maler kaka Mathayo matakatifu nondiko niya;“Beduru motang’ mondo kik ng’ato wuondu, nikech ji mang’eny nobi gi nyinga, kawacho ni AN E MESSIA MI GINI MI JI MATHOTH LAL.......!

Kata kamano dinde duto ma ase kwano malo kanyo ne gitenore e kit dinde jorachere kata obedo ni koro negi temo yalo adieri mar jarateng’ kendo kwedo jowagunda kuom timbe maricho mane gi tiyogo.

Odongo gi jolupne noyudo sand gi kum matek e lwet loch wasungu nikech jarachar ok oyie loch nyaka nene. To kata joratenge wetegi bende nochandogi kuom akwede e kindgi giwegi.

Higa 1934 Odongo gi lange nodhi lemo Musanda (masani iluongoni Kakamega), kanyo emane fweny obirone; `duol nowachone ni gigo duto mantie e pinyni gin mag Ruoth Nyasaye, omiyo jotichne nyalo mana kawogi, gi kanyono jolup Odongo nochako kawo mwandu ji githuon nimar Nyasaye ema chiwo gigo duto. Wachno nokelo sigu e kind Odongo gi jo-Musanda kendo yawuoyi notuk modhi kar lemo mane oyudo gichokore gotieno kendo obelo odno mach, negichako lemo gi duol ma malo ka gikwayo Nyasaye mondo oresgi kuom masich mach ma koro jopiny nosebelo e odno. Jomoko matin noringo to thothgi nodagi wuok. Kuom mano Odongo gi lange notho e masirano. Mano ne ok okelo giko mar din Odongo, jogo mane oringo nochako lando wach Nyasaye e gwenge duto mane okiewo gi Nyanza nyaka Rift Valley. Din Roho pod dhi nyime ei Nyanza nyaka chil kawuono. E thuoloni to kar rombgi ok nyal kwan kwanre. Mano ma nyalo paro gin kaka; ROHO SULWE, ROHO ISRAEL, ROHO NINEVE, ROHO MUSALABA, ROHO FWENY KOD MA MOKO.

Jotelo mane otayo din Roho bang’ masich mach mane otimore Musanda gi kaka; Barnaba Walhoho, Isaya Goro gi Zephania Abungu (mane oyudo osetiyo tich ruoth e ndalo mokadho).

African Israel Church nochaki higa 1942 e gweng’ mar Nyang’ori lokesen, ei district ma Kisumo. Nochake e bwo Mig. Kivuli, nokwongo oluonge ni Israel Uhuru Church, kata kamano nying’no ne ok omoro jo-Ingresa mane oyudo tiyo jowa gi tich ang’enge. Koro nolok nyinge ni African Isreal Church. Kivuli ne nitie e achiel gi Sande kod Buluku kata kamano esechegi to koro noyudo osepogore kodgi.

Mig. Elija Masinde nochako DINI YA MUSAMBWA, dinni puonjne ne bet dwa pogore gi dinde mokwongo go nimar en mare ne en mar siasa maliw kaka inyalo thul jolibamba mane obiro yako pinywa gi tich ang’enge.

Kane ochopo ndalo mane jorachere ofwenyo kit mula (gold) Kakamega ne gi keto jopiny gi tich ogirimiti ni nyaka to gi ti maonge chudo. Masinde nokwedo wachno oyanga kendo nomiyo jorachere osin kode ahinya. Negi kwedo Masinde gi lange duto, kochakore e thuolono nobedo jasik Piny Owacho. Chieng’ moro achiel noorne ogulmama mondo omake to notamore kendo nomedo yalo koting’o muma kendo okwedo loch jorachere ayanga gi tich ang’enge mane gi tiyo godo joratenge. Mogik to ne gi make kendo gitere e od Ang’ech mar joma wigi ombachni (Mathare Mental Clinic), mano ne ok omono Masinde yalo kendo kwedo loch ang’enge mar jorachere. Kane oyudo owuok e kar twech noyudo fweny kendo nodhi oidho got Elgon (Masawa); duol nowachone ni; “Jorachar osenjawo loch gi lony jo-Afrika.” Kendo oganda mathoth noweyo dindegi kendo oriwore gi Masinde kuom siro adieri mar joratenge.

Puonj Masinde ne ok berne Piny Owacho kata matin omiyo chieng’ moro achiel nokawo wuoth kanyakla gi lange moketho Baraza mane P.C. oloso, mano nomiyo sirikal ong’ado ni nyaka tweye kendo, notemo pondo e buo liend oyala kama noyudo osepidhie rabuon. Kata kamano sirikal noyawo mach (bunde) e kind oganda mane ochokore Malakisi monego ji apar g’achiel. Masinde noneno ni koro nyaka owuogi oko, nomake kendo otere e od twech Marsabit gi Mandera, kuno noyudo sand malich ahinya kata chiemo ne ok miye malong’o. Mano ne ok omono dini ya Msambwa dhi nyime kendo landore e gwenge ma moko kaka; hosi mar lwaho (Rift valley) kod tunge Kenya ma moko nyaka Uganda gi Tanzania.

Jolup Masinde nobedo jolweny mager kendo sirikal noluorogi. Masinde notho e lwet loch ang’enge mar jowagunda kapok otieko twech mare. En ranyisi maduong’ ahinya kuom tich mane otiyo mondo wayud loch mar joratenge.

Higa 1959 e gweng’ mar Hosi mar Lwaho (Rift Valley) Mig. Joshua arap Chuma nochako din machalgi mane oyudo osechaki gi Buluku kod Sande. Kenya madiere (Central) bende nochako din machielo e bwo Mig. Bildad Kaggia mane oyudo oduogo koa e lwenje mane osetimore loka Ulaya, Asia madiere, Ingeresa gi pinje ma moko. Mano oyudo lweny mar ariyo mar piny ngima koro oserumo (second world war).

E thuoloni noyudo joratenge oseneno akwede mane nitie e kindgi gi askeche mane gi tiyo godo kanyakla e lwenjego. Mig. Kaggia nopuonjo weche kuom weyo dinde jorachere kendo luwo kit dinde joratenge. Puonjgo ne ok omoro sirikal ngang’. Pach Kaggia ne en mar keto oganda duto mar joratenge e din achiel, kendo nokwedo wach mar yalo kendo luwo dinde jowagunda kaka CMS kod ma moko. Nochak dinne ni DINI YA KAGGIA. Nolandore nyaka ei Wakamba kata joluo mane oyudo tiyo e kambe mag tuoro Man Kandara bende nobedo jo kanyono mar din Kaggia. Nomedo landore nyaka Nyanza. Puonjne ne chalo kama:

1.     chako din jo-Afrika,

2.     weyo dinde jowagunda chuth,

3.     loko puonj mar din, mondo odonj e kit dak gi timbe joratenge:

·       yudo batiso manyien gi nying’ joratenge gi wegi, weyo nyinge jowagunda chuth,

·       nyasi mar kisera (wedding) nyaka tim e kit dak jo-Afrika kendo rwako lepwa ma nyiso kit ngimawa.

Kuom mano dinde jowagunda duto koro nodong’ nono, nikech jo-Afrika nofwenyo adieri mar bedo e din joratenge (DINI YA KAGGIA). Ne gitemo riwo dinde gi e yor kwe kendo jomoko nodok e dinde jowagunda to thoth jowa mane oseng’eyo adieri to nodagi chuth. Bura mar riwo dinde noketi Ndugamano ei Muranga. Kane winjruok otamore chopo e wang’e to jorachere noneno ni dini ya Kaggia biro loyogi omiyo negi temo kwayo piny owacho mondo oketh dini ya Kaggia. Gi kanyono nomak Kaggia kendo okete e od twech, to lange ma moko ne omedo lando adieri mar dini ya Kaggia.

Jowetena moher mago to gi ma moko mane otimore e kaka dinde masani opong’o Kenya nochakore. Nyaka aa chakruok jo-Afrika nong’eyo Nyasaye moloyo joluo neluonge ni; Nyasaye Nyakalaga, tiendeni mantie kuonde duto, kamoro amora. Gimane omiyo jowa oweyo kit yie marwa en mana rieko kod oledhi mane jowagunda odonjo godo e pinywa. Ne gitimore joma beyo kendo ma ng’uon putu, kendo manyalo kelo dongruok ne jo-piny bang’ mano ne gikawo joratenge kaka wasumbini ma nyalo tiyone gi. Mar ariyo nyasi mane gitimo godo misa ne mit kendo nomoro ogandawa mathoth, moloyo kit nyasi mar misa e din joka Opere (katholik). Mar adek mwandu kod kit dak manyien mane gikelo kaka tiyo gi masinde, rwako lewni gi kit loso mula gi minyonge ma neng’ogi tek. Mago duto noloko pachwa kendo owilo wi jowa ma waweyo kit dak marwa chutho. Wiwa nowil gi kit Nyasach kwere mane ok odewo mwandu kata chan mar ng’ato. Dinde jorachere chal kaka kambi ma nga’to oyawo kendo ondiko ji matiye kendo chamo masara. Jodolo masani ichulo kuom tichgi kendo gi dak achana moloyo kata mana wan ma wachulo sadaka (chiwo).

Kaka ne waseyudo loch kendo riembo jowagunda gi timbegi onego koro sani wanon matut kaka din jarateng’ nyalo gerore mondo obed ranyisi ni wan bende waluwo kit dinde mane kwerewa oweyonwa. Din jarateng’ gi tiende en din ma ok lamie mwandu, akwede, sigu, loch kod chike jorachere gi jorabuore kaka osebedo ei buge mane jowagunda ondiko ni nyaka to walam mana Nyasachgi. Nyasaye madieri en wuon Oganda duto kendo ok oyiero kido kata nond ng’ato. Odak e chunywa kendo en kodwa ndalo duto. Ruoth mondo opaki ndalo duto. Adikinyi minwa, nyarnam mondo omiwa ler mar loyo wasigu kendo ng’eyo adiera, Nyasach Podho mondo oyaw wang’wa kendo waluw yor adiera.

MEDWA PACHI: WuonAbila@jaluo.com

©Copyright, 2002, JALUO dot KOM