JEXJALUO ****
Jo Ngere (English) odonjo Amerka.
Piny mokuongo: Viginia.
Jongere ma ne okuongo chopo Amerka ne ochopo e chula moro miluongo ni Roonok (Roanoke) but wadh kama tinde iluongo ni Noth Karolaina e higa mar 1587. Kendo ne gichako dak kanyo maber, ma nyathi bende ne onyuol kanyo ma ochak ni Viginia Deya (Virginia Dare), ma en e nyathi mokuong nyuol Amerka gi jo Ngere. Meli mane okelo jogi ne odok England dhi omo chiemo . To ka ne oduogo to ginuang'o ka jodak duto mane giweyo Roonok olal onge. Kata gik gi ne ginwang'o ka onywandore anywanda, to dala to odong' gunda. Nyaka chil kawuono, pok ong'ere gima ne otimore ne wasungu gi. Kata mana choke mag ringruok gi pok onwang' nyaka sani.
Jongere moluwogi ne odonjo Amerka e higa mar 1607, kendo ne gigowo kama sani iluongo ni Jemsitaon (Jamestown), Viginia, e kama ne gigoye ligala. Ne gidonjo kanyo gi mende adek motingo chwo lilo ji 104. Gweng'ni ne gichake e tie aora ma bende ne gidendo ni Jemsi ka gidendogo kingi Jemsi mar pinygi England kuma ne giaye.
Gima duong' ma ne okelo welogi e pinyni adieri ne en yako dhahabu ma ne giyudo wach thurgi ni yudore e pinyni. Kata kamano ne ginuang'o ka ngima tek sidang'. Kendo kech gi tuo ne onego dhano piero abich e dweche abich mokuongo ka gise gowo. Weg pinyni (native americans) ma ne giyudo kanyo koro ema ne oneno negi uruma ma okelonegi aliya mar oyoyo gi mwanda ma chuny joma odong' ogudo ma giyudo ngima. Bange' kendo weg pinyni ne opuonjogi kaka ipidho bando gi ndawa. Mit ne gikonyore ma ok girumo duto.
Ka ochopo higa 1619 Viginia ne oloso kamiti mar loso chike (legislature), kendo en bende e kama chakruok mar serikal mar England kuom tawala Amerka diwach ni ochakore.
Chakruok msumba (Slavery) Amerka.
E higa onogo mar 1619, meli mar kaburu (Dutch) ne ogowo Jemsitaon gi jo rotenge moa Africa mane oter mondo ousi ne joNgere mane ose mako lowo kuro. Mokuongo jo rotenge gi ne owuondi ni gibiro mana tiyo higni matin aye iweyogi. Kata kamano mani ne ok otimore.
Piny mar Ariyo: Masechusets.
E higa mar 1620, jo Ngere ma kwan gi 102 ne ogowo Masechusets, kamoro ni Plimaoth (Plymouth) gi meli miluongo ni Meiflawa (Mayflower), bang' kwang' ka gia England kuom dweche ariyo e nam. Kendo mana kaka jowadgi mane okuongonegi e piny manyienni, nus gi ne otho. Gin bende ne okonygi mana gi weg pinyni. Ja kabila moro miluongo ni Potaket (Pawtucket), nyinge owuon to Skuanto (Squanto) ma ne en ja pinyni nyaka chakre chon (native American), ne opuonjogi kaka imako rech, kaka ipidho cham kaka bando, budho, otange gi chiemo ma moko.
Jongeregi ne opogore gi jongere mokuongo ka kuom wuodhgi ni mar gin ne gibiro e piny manyienni ka gidwaro kar loso kanisa margi mopogore gi kanisa mar England (Church of England). Kuom mano, ne iluongogi ni Pilgrims. Ka ochopo dwe mar apar gachiel, 1621, jogi ne oloso sikuku mar erokamano kuom kwo higa achiel e piny manyien. Sikukuni en sikuku ma duong' ahinya Amerka nyaka sani, kendo idende ni "Thanksgiving". Kochopo chieng' sikuku ni to jo Amerka tedo oyoyo, e chiemo maduong' michamo, bende chieng'ono ji ok dhi tich kata skul.
Gima duong' kendo mane otimore ne pilgrims gi en ni wuodhgi ne onego tergi Viginia ma koro ne ose bet koloni (colony) mar joNgere. Kata kamano yamo kod apaka mang'eny ne otero mendgi malo mabor kod kuma ne onego gidhi gowe. Mit fueny ne owuok negi ni koro ok gin e piny ma England ose loyo. Kuom mano kane pok giwuok e i meli, ne gindiko agirimiti (agreement) ma gisingore go ni gibiro loso chike gi giwegi, kendo chike gi ema gibiro luwo. Agirimiti ni ne odendi ni Maiflawa kompakt (Mayflower Compact). Mani bende ema koro iwacho ni e chakruok mar demokrasia mar jo Amerka.
E higa mar 1630 jo British moko mang'eny ne ogowo Masechusets Bay. Jogi gin ne giluongore ni Puritans nikech ne gidwaro lwoko richo kuom kanisa mar England (Church of England). Gibende ne ginwang'o mana thagruok kaka jowadgi mane okwongo negi ka. Kata kamano ne gi vumilia ma bende bang' higni apar kende ji madirom 20,000 moa England ne koro omedore odak kanyo. Kendo ok obudho to Masechusets Bay omuonyo Plimaoth.
Piny mar adek: Rood Ailand
Jo dini ma iluongo ni Puritans gi chikegi mag dini ne tek ta, kendo ne gidagi rwako ng'at ma parone pogore gi margi. Dhako moro ma nyinge Ann Hachinson (Anne Hutchinson) kod dichuo miluongo ni Roja (Roger) Williams kane opogore kodgi kuom paro, ne oriembgi. Kuom mano kachiel gi ji mane luwogi, ne gidhi gichako piny mar Rood Ailand (Rhode Island).
Piny mar Angwen: Konektikat.
Jomoko bende ne oweyo Puritans ka gidwaro ohuru margi ma gidhi gichako piny mar Konektikat (Connecticut) e higa mar 1636.
Piny mar abich: Niw Hampshaya (New Hampshire).
Piny ni bende ne ochaki gi Puritans mane oa Masechusets ka giwuotho gidhi malo mar piny manyien ni. Ne gichake e higa mar 1679.
Piny mar Auchiel: Meriland
Pinyni ne ochak gi jo Kanisa mar Katholik e higa mar 1634.
Piny mar Abiriyo kod Aboro: Niu Yok kod Niu Jasi
E higa mar 1620, jo kaburu (Dutch) ne ochako koloni gi e tie aora mar Hadson (Hudson River) kendo ne giluonge ni Niu Nedhalands (New Netherlands). Kata kamano telo mar kaburu gi ne rach ahinya ma jo England ne ooro jolweny kuro e higa mar 1664 ma oloko serikandno. Ma ne gipogo pinjegi diriyo, Niu Yok (New York) kod Niu Jasi (New Jersey).
E ndalogi oyudo ka ngima ne tek England nyowuoyo. Ji mang'eny ne onge gi tich. Jomoko bende ma ne loso dinde gi mopogore gi din ma serikal opuodho (Church of England) ne imako kendo itweyo e jela, moko bende inego. Kuom mano ji mang'eny ne ohero wuok a England dhi e piny manyien mondo gichak ngima manyien.
Piny mar Ochiko kod Apar : Noth Karolaina kod Saoth Karolaina
Pinjegi bende ne ochaki e higa mar 1664.
Piny mar Apar gi Achiel: Pensivenia.
Piny ni ne ochake kod jal mane nyinge William Penn.. Ne ondiko karatese (pamplets) ma okuoro ei England ka onyiso ji ni nga'ato ang'ata man e dini moro amora oyie miyo lowo manono ka gibiro Pensivenia.
Piny mar apar gi Ariyo: Dalaweya:
Dalaweya (Delaware) ochaki e higa mar 1682.
Piny mar Apar gi Adek: Jojia
Jojia (Georgia) ochaki e higa mar 1732
Magi e pinje mokuongo mane ochako Amerka. Giduto gin pinje apar gi adek. Pinjegi inyalo poggi didek kendo kaluwore gi kaka ji ne odak kuomgi kendo gi ohala ma ne gitimo:
- Pinje ma malo, Masechusets, Konektikat, Rood Ailand kod Niu Hampshaya ne gin gwenge matindo man gi boma ma mende ohala gowe kaka Boston.
- Pinje madiere, Niu Yok, Niu Jasi, Pensivenia, kod Dalaweya ne ni kod puothe madongo ma ipidhe chiemo ma konyo boma ma ne gerore piyo kaka Niu Yok kod Filadafia .
- Pinje mamwalo, Meriland, Viginia, Noth Karolaina, Saoth Karolaina, kod Jojia ne gin sembe madongo mipidhe cham kaka ochele gi ndawa. Sembegi nene thoro tiyo gi Wasumba ma omak githuon Afrika kendo oketi tiyo nono ka muok. Kuom mano omo Wasumba (Slaves) Africa ka ikelo mondo ousi e sembegi ne omedore ahinya e pinjegi.
An Odundo.
Ka in gi mari moro ma di wandik ka to orni
Akelo,Nyar Kager
jaluo@jaluo.com
Daher winjo dwondi in
bende, iwinjo?
Kata inyalo oro twak kod weche manyien ne: Mig. Ajos wuod Atiga
WuonAbila@jaluo.com
: Riwruok mar JOLUO e Piny Ngima, orwaku uduto mondo ubed e kanyakla mar burani. Ornwa nyingi gi nondi kaka obedo. Riwruok e teko joka Nyanam.